فرهنگ امروز/ بابک احمدی
با نزدیک شدن به موسم برگزاری سی‌ونهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، افکار عمومی پیرامون کیفیت برگزاری و اصلا چرایی برپایی جشنواره در شرایط کنونی به گمانه‌زنی روی آورده است؛ به ویژه وقتی دولت تمام ماه‌های سال 99 در برابر فعالیت‌های مرتبط با هنرهای نمایشی تابلوی «توقف» نصب کرد؛ امری که بارها با گلایه هنرمندان و صدور بیانیه‌های اعتراضی مواجه شد و البته در یک نمونه به برگزاری تجمع اعتراضی در برابر مجلس شورای اسلامی انجامید.
گویی که پیرامون برگزاری تجمع مورد نظر و همچنین واکنش سریع اعضای کمیسیون فرهنگی - برخلاف تمام ادوار مجلس - شبهاتی به وجود آمد اما به هر روی نشانی بود از نارضایتی‌هایی که در بطن و متن جامعه تئاتر موج می‌زد. در عین حال چند روزی است که از گوشه و کنار خبر می‌رسد گونه جهش‌یافته ویروس کرونا این سو، آن سوی شهر سرک کشیده و به کمین شهروندان نشسته است.
سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا روز یکشنبه 5 بهمن با اشاره به رشد ۴۷ درصدی ترددها نسبت به اول دی ماه، درباره وضعیت کرونا در استان‌های تهران و اصفهان و همچنین شهر کاشان هشدار داد. علیرضا رییسی همچنین از افزایش تعداد بیماران سرپایی و احتمال تعطیلی دوباره مشاغل و افزایش محدودیت‌ها در روزهای آینده گفته است.
محمدرضا ظفرقندی، رییس سازمان نظام پزشکی ایران نیز می‌گوید که «شواهد نگران‌کننده» درباره افزایش تعداد مبتلایان به کرونا در 6 استان مشاهده شده ولی به نام این استان‌ها اشاره نمی‌کند. مقامات وزارت بهداشت ایران نیز در روزهای گذشته از افزایش قابل توجه آمار بیماران سرپایی در تهران خبر دادند.
در این میان علیرضا زالی، رییس ستاد مقابله با کرونای استان تهران روز یکشنبه از افزایش تدریجی آمار مبتلایان به کرونا در گروه سنی ۵ تا ۱۷ سال در تهران از ابتدای دی ماه گزارشی ارایه کرده، او گفته است: «عدد بستری این گروه سنی قبل از آذرماه بین ۱,۵ تا ۲ درصد متغیر بود، اما این عدد اکنون بین 8 تا ۱۰ درصد رسیده است.»
در چنین شرایطی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 10 روز مانده به شروع بهمن ماه اعلام کرد تصمیم دارد ورودی سالن‌های تئاتر را به روی تماشاگران و گروه‌های نمایشی بگشاید، علاوه بر این، جشنواره تئاتر فجر هم برگزار خواهد شد. البته رسانه‌ها - از جمله روزنامه اعتماد- و هنرمندان تئاتر در این مدت همواره پرسیده‌اند که چرا تمام گروه‌های اجتماعی می‌توانند امکان ادامه فعالیت داشته باشند، اما فعالیت هنرمندان با مانع مواجه می‌شود؟ آن هم در زمانه افزایش سرسام‌آور هزینه‌های زندگی و بدون کوچک‌ترین احساس مسوولیت توسط دولت نسبت به حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه که به‌طور حتم فعالیت‌های فرهنگی و هنری را هم در بر می‌گیرد.
بعد از اصرار مدیران دولتی به برگزاری جشنواره - در سال تعطیلی مطلق تمرین و تولید و اجرای تئاتر - بود که در خصوص اهداف برپایی جشنواره تئاتر فجر تردیدهای جدی مطرح شد؛ مبنی بر اینکه راه انداختن جشنواره در وضعیت کرونایی با چه استدلال یا استدلال‌هایی صورت گرفته است؟ آیا گردش مالی حول این رویداد؟ چراکه بر اساس آمار بیش از هنرمندان، این کارمندان اداره کل هنرهای نمایشی هستند که از پاداش‌ها و اضافه‌کارهای دوره برگزاری جشنواره منتفع می‌شوند. (روزنامه اعتماد قبلا در این باره گزارشی مفصل منتشر کرده است) یا اینکه ماجرا به خواست دولتی در زمینه برپایی هر ساله جشنواره‌ها همزمان با ماه پیروزی انقلاب بازمی‌گردد؟ و دلایل دیگری که هنوز روشن نیست. در این میان رویکرد فرهنگی و فراهم آوردن امکان برخورداری جامعه چه جایگاهی دارد؟
نمایشگاه کتاب؛ یک کتابفروشی بزرگ
تعویق برگزاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مرداد ماه موجب شد این رویداد امسال قبل از شروع جشنواره‌های فجر در بهمن ماه و به عنوان پیش‌درآمد این جشن‌ها عمل کند. ایوب دهقان‌کار، رییس نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران روز 18 دی ماه در گفت‌وگویی با خبرگزاری دانشجویان ایران گفته که به دلیل شیوع ویروس کرونا و به خواست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی «مقرر شد نمایشگاه به صورت مجازی در دستور کار قرار بگیرد.»
او ادامه داده «ما نیز از همان تاریخ فعالیت در این حوزه را به صورت عملیاتی و اجرایی آغاز کردیم. نمایشگاه‌های کتاب دنیا را که به صورت مجازی برگزار شد، رصد کرده و در ۱۰ نمایشگاه مجازی کتاب دنیا چون بولونیا، چین، فرانکفورت و غیره که صرفا محلی برای نمایش کتاب بود، به صورت فعال شرکت کردیم» اما با وجود تمام این کوشش‌ها دو روز نخست از 6 روز نمایشگاه مجازی کتاب در حالی سپری شد که مراجعه‌کنندگان به سایت نمایشگاه با پیام «وب‌سایت در دست آماده‌سازی است» مواجه شدند.
خبرگزاری مهر نیز در گزارشی نوشت: «این انتقاد به مسوولان برگزاری نمایشگاه وارد است که با وجود فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم چرا با این شتاب به دنبال برگزاری چنین رویدادی بودند و در ازای این کار می‌توانستند با استفاده از پلتفرم‌هایی که از پیش وجود داشت، حمایت و یارانه را به خرید از این فروشگاه‌های اینترنتی کتاب اختصاص دهند.» آیا نمی‌شد هزینه برگزاری جشنواره تئاتر فجر به شکلی دیگر و بر اساس اصل «توزیع متناسبت امکانات» صرف تولید آثار نمایشی شود؟ (البته اگر بحث پرداخت میزانی حمایت مالی به گروه‌های نمایشی به این بهانه مطرح باشد). به نظر می‌رسد برپایی نمایشگاه مجازی کتاب، با هدف پرداخت میزانی حمایت مالی یا فراهم آوردن امکان جبران خسارت ناشران صورت گرفته باشد. خبرگزاری ایسنا در یادداشتی این سوال را مطرح می‌کند که «نمایشگاه مجازی کتاب برای چه کسانی طراحی شده است؟ یا چه کسانی به نمایشگاه مجازی کتاب می‌آیند و آمده‌اند؟»
جا دارد ما نیز همین سوال را مطرح کنیم که این جشنواره برای چه کسانی برگزار می‌شود؟ به هر ترتیب نمایشگاه کتاب در زمینه ارتقای کیفی سطح فرهنگی خود و جامعه هدفش با شکست قطعی مواجه شده چراکه مقصود از برگزاری چنین رویدادهایی فقط خرید و فروش کتاب نیست، بلکه به وجود آوردن بستری برای برقراری ارتباطات بین فرهنگی، استفاده از تجربیات ناشران موفق، کاهش فاصله بین فعالان حوزه نشر در سراسر کشور، برگزاری سمینارهای علمی و ... بیش از گردش مالی مورد توجه قرار می‌گیرد. نمایشگاه کتاب با این تعریف فقط یک کتابفروشی است.
بین‌المللی که نیست، ملی چطور؟
جشنواره تئاتر فجر در دوره گذشته برخلاف پیش‌بینی‌ها نتوانست پذیرای گروه‌ها و هنرمندان معتبر بین‌المللی تئاتر باشد. موردی که چندان تازگی نداشت؛ یک دهه قبل و در پی وقایع سیاسی - اجتماعی تا حدودی مشابه همین وضعیت به وجود آمده بود، به خصوص حسین مسافرآستانه، دبیر جشنواره به سبب سابقه و تجربه آن دوره را خیلی خوب به یاد دارد. اما با شیوع ویروس کرونا مشخص بود که جشنواره سال 99 با مسائلی مواجه خواهد شد، آیا کسی برای تبدیل تهدید به فرصت برنامه‌ای داشت؟ پاسخ به این سوال به سادگی روشن می‌شود وقتی در فاصله کمتر از یک ماه تا شروع جشنواره تئاتر فجر، یک بخش دیگر با فراخوانی جدا به این رویداد اضافه می‌شود؛ بخش «هنر بدن و حرکت». البته افتتاح فاز نخست «تلویزیون تئاتر» در همین روزهای گذشته را باید به فال نیک بگیریم، چون با مرور ترکیب استانی گروه‌های منتخب جشنواره سی‌ونهم درمی‌یابیم بیشتر با یک رویداد استانی مواجه هستیم تا فستیوال ملی. بنابراین وجود تلویزیونی که امکان دسترسی علاقه‌مندان در نقاط مختلف کشور را فراهم می‌کند، می‌تواند به جشنواره وجهه ملی‌تر ببخشد.
به هر حال بار دیگر باید پرسید، این جشنواره برای چه کسی برگزار می‌شود؟ اما در نهایت اینکه دبیرخانه فجر سی‌ونهم نیز اعلام کرده تصمیم دارد بخشی از جشنواره را به صورت آنلاین برگزار کند، با نگرانی‌های مشابه آنچه در نمایشگاه کتاب رخ داد، همراه است.
قادر آشنا، مدیرکل هنرهای نمایشی در مراسم رونمایی گفته بود: «شیوع کرونا موجب شد تا در تدارک گسترش امکانات تئاتر باشیم و تلویزیون تئاتر ایران نیز در همین راستا راه‌اندازی شد.» این مدیر اما توضیح نداد که چرا راه‌اندازی این پلتفرم یک‌سال طول کشید و هنرمندان عملا امکان بهره گرفتن از این امکان را به خصوص در سخت‌ترین دوران به دست نیاوردند و همزمان این پرسش به وجود می‌آید که اگر فردا بار دیگر کرونا موجب تعطیلی شود، می‌توان به وجود تلویزیون اینترنتی امید داشت یا خیر؟
به گفته آشنا «قرار است همزمان با برگزاری سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر؛ فاز دیگری از تلویزیون تئاتر ایران به بهره‌برداری برسد و در ایام جشنواره‌های تئاتر فجر و جشنواره تئاتر عروسکی، به مخاطبان خدمات ارایه خواهد کرد.» او افزود: «همچنین با هدف بهره‌مندی از ظرفیت‌های فضای مجازی برای ارایه آثار، «پروژه حمایت از تولید آثار برای عرضه در فضای مجازی» در دستور کار قرار گرفت که پس از انتشار فراخوان، گروه‌های نمایشی از این پروژه استقبال خوبی کردند و در حال حاضر ۵۶ اثر در مرحله ارزیابی است که بخش عمده این تقاضاها از استان‌ها به دبیرخانه پروژه رسیده است.»
مدیرکل هنرهای نمایشی می‌گوید: «برای حمایت از این گروه‌ها نیز بودجه حمایتی تا سقف ۳۰ میلیون تومان در نظر گرفته شده است. در حوزه مستندسازی فعالیت‌های پیشین نیز تاکنون بخش عمده‌ای از اطلاعات و اسناد نمایش‌های اجرا شده تالارهای سنگلج، هنر و تئاتر شهر گردآوری شده و به زودی خروجی این فعالیت در دسترس قرار می‌گیرد تا علاقه‌مندان بتوانند از این منابع استفاده کنند.»
او در عین حال از راه‌اندازی فاز بعدی این پروژه خبر می‌دهد: «برای فازهای بعدی این پروژه از جمله سازوکارهای قانونی مربوط به عرضه آثار و استانداردهای ضبط باکیفیت فیلم‌نمایش‌ها با همکاران‌مان در سازمان سینمایی وارد تعامل و گفت‌وگو شدیم و تا این لحظه از حمایت‌های همکاران‌مان در این سازمان بهره برده‌ایم.»
طرح یک موضوع انحرافی
مرور تصمیم‌گیری‌های مرتبط با جشنواره تئاتر فجر تا اینجای کار، از جمله شتابزدگی در انتشار فراخوان بخش‌های گوناگون که از چشم خبرنگاران و رسانه‌ها دور نمانده احتمالا یک پیام روشن دارد؛ پیامی که در صحبت‌های حسین کیانی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا به آن اشاره می‌شود. «انگار جشنواره باید به هر قیمتی برگزار شود و یک تکلیف بر گردن ماست. در صورتی که بسیاری از جشنواره‌های دنیا برگزار نشده‌اند یا به‌طور کلی شکل آنها تغییر کرد.» این نمایشنامه‌نویس و کارگردان سپس ابراز امیدواری می‌کند: «آثار این دوره بتوانند از حرمت هنری جشنواره تئاتر فجر دفاع کنند، چون این جشنواره در آستانه چهل سالگی است.» در این میان گزارش‌هایی درباره شایعه ممنوعیت اجرای نمایشنامه‌های خارجی در جشنواره این دوره منتشر شد که توسط حسین مسافرآستانه رد شده است.
«دبیر سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر درباره چرایی حضور کمرنگ نمایشنامه‌های خارجی در این دوره از جشنواره، به خبرنگار مهر گفت: اولویت انتخاب برای حضور آثار در جشنواره، کیفیت اجرا بوده و اصلا تفاوتی بین نمایشنامه‌های ایرانی و خارجی قائل نبودیم. وی با بیان اینکه فقط در بخش مسابقه نمایشنامه‌نویسی جشنواره شرط ایرانی بودن آثار مطرح است، تصریح کرد: هیچ سیاستی برای حذف نمایشنامه‌های خارجی از جشنواره نداشتیم و کارهای خارجی کنار گذاشته نشده بودند.»
دبیر جشنواره به درستی روشنگری کرده که هیچ سیاستی مبنی بر حذف یا کنار گذاشتن نمایشنامه‌های خارجی در دستور کار نداشته است، اما نکته‌ای که باید مدنظر داشته باشیم، سیاست شورای ارزشیابی و نظارت اداره کل هنرهای نمایشی است نه جشنواره تئاتر فجر، چراکه با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های بدون ضابطه و بدون قاعده این نهاد، گروه‌های نمایشی می‌دانند که به راحتی نمی‌توانند روی بسیاری از نمایشنامه‌های خارجی دست بگذارند. یعنی آثار خارجی جایی بیرون از دبیرخانه جشنواره حذف شده و می‌شوند. به هر روی این مورد در کنار انواع موارد مشوش دوره سی‌ونهم، موضوعی انحرافی به نظر می‌رسد.
اوینیون برگزار نشد ولی فجر برگزار شد
به محور ابتدایی یعنی اصل برگزاری جشنواره و کیفیت بازگردیم. جالب است که مهم‌ترین جشنواره‌های فیلم جهان - مانند فستیوال کن در فرانسه - یکی پس از دیگری لغو می‌شوند، ولی ما قرار است جشنواره تئاتر برگزار کنیم. دلیل اشاره به جشنواره فیلم و مقایسه‌اش با دشواری‌های اجرایی برگزاری جشنواره تئاتر هم باید کاملا برای خوانندگان آگاه به تفاوت‌های اجرایی این دو روشن باشد.
در نمونه دیگر، سال گذشته مسوولان فستیوال تئاتر معتبر اوینیون در فرانسه، به سادگی و در چند جمله اعلام کردند به دلیل شیوع ویروس کرونا امکان برگزاری دوره هفتادوچهارم برای‌شان میسر نیست. گذشته از اینکه آنها به ما و دیگران می‌آموزند که سلامت انسان‌ها آنها را وامی‌دارد حداقل یک دوره از خیر راه‌اندازی مهم‌ترین رویداد تئاتر فرانسه و اروپا - اگر نگوییم جهان - بگذرند، ولی می‌خواهم اینجا به یک نکته دیگر هم اشاره کنم. آنها با این برگزار نکردن جشنواره هم وارد صفحات تاریخ می‌شوند. چه سال 68 که مسوولان برگزاری جشنواره فیلم کن در پی اعتراضات دانشجویی تصمیم گرفتند از اهدای «نخل طلا» صرف‌نظر کنند و چه سال گذشته که سیاستگذاران جشنواره تئاتر اوینیون تصمیم به لغو گرفتند. چند دهه بعد یک محقق، دانشجو یا یک روزنامه‌نگار اگر سوال کند «چرا جشنواره برگزار نشد؟» پاسخ می‌گیرند، چون جان و سلامت مردم در خطر بود.
روزنامه اعتماد
نظر شما